گروه انديشه: نظريه تعدد قرائت‌ها يكی از مهم‌ترين چالش‌های ناشی از ورود مباحث هرمنوتيك به عالم اسلام است كه از جمله لوازم و ثمرات آن فهم بی‌ضابطه و افسارگسيخته در معرفت دينی و تفسير و اباحی‌گری در عمل و بی‌تفاوتی نسبت به حرام و حلال الهی است.
حجت‌الاسلام و المسلمين ابوالفضل ساجدی، عضو هيئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره) در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا) پس از تعريف هرمنوتيك و تبيين مهم‌ترين رويكردهای هرمنوتيكی در دنيای غرب، به بيان سابقه مباحث هرمنوتيكی و روش‌شناسی فهم در دنيای اسلام (به‌ويژه در تفسير و علوم قرآنی) و همچنين مهم‌ترين نكات اشتراك و افتراق اين شيوه در ديدگاه انديشمندان اسلامی و غربی پرداخت.
وی در بخشی از سخنان خود اظهار كرد: متأسفانه برخی از روشنفكران ما بدون توجه به تفكيك ميان مطالب صحيح و سقيم شكل گرفته در بستر انديشه غربی، به نحوی منفعلانه و با علاقه خاص به برخی از نحله‌های فكری غرب، انديشه‌های آنان را تلقی به قبول كرده و بر اساس آن می‌خواهند قرآن و مبانی اسلام را تفسير و تأويل كنند و يكی از نتايج مهم و البته خطرناك به دست آمده از اين شيوه مواجهه با انديشه غربی، موضوع تعدد قرائت‌هاست.
اين محقق و پژوهشگر با تأكيد بر اين كه در صورت پذيرفتن تعدد قرائت‌ها و قادر نبودن بر داوری ميان فهم‌های مختلف از دين، وجهی برای تفسير باقی نخواهد ماند، درباره مبانی نظريه تعدد قرائت‌ها بيان كرد: مبنای اين ديدگاه، همان هرمنوتيك فلسفی غربی است كه لازمه آن متزلزل كردن فهم و بستن راه آن و صحيح دانستن همه فهم‌های متفاوت و متضاد است، حال آن‌كه حقيقت امر چنين نيست و چنين عقيده‌ای مشكلات متعدد معرفت‌شناختی و معناشناختی را در پی دارد.
تعدد قرائت‌ها؛ از ريشه‌های رشد اباحی‌گری و بی‌تفاوتی نسبت به حرام و حلال الهی
وی نظريه تعدد قرائت‌ها را يكی از مهم‌ترين چالش‌های ناشی از ورود مباحث هرمنوتيك به عالم اسلام برشمرد و خاطرنشان كرد: از درون اين نظريه می‌توان انديشه‌های بسيار خطرناك و ضد صريح مبانی و معارف قرآن بيرون كشيد. يكی از مناشی و ريشه‌های رشد اباحی‌گری و بی‌تفاوتی نسبت به حرام و حلال الهی در كشور را می‌توان در همين عقيده تعدد قرائات دانست.
جالب است كه آنان كه تعدد قرائت ها را مطرح كرده و همه قرائت ها را صحيح می دانند، تفاسير علمای اسلام را كنار گذاشته و باقی تفاسير را می‌پذيرند! برای مثال آيات، اخبار و تفاسير ناظر به حجاب را كنار گذاشته و هر تفسيری را كه بی‌حجابی را تأييد می‌كند، فهمی مناسب و قابل اعتنا می‌دانند
سردبير فصل‌نامه علمی ـ تخصصی معرفت كلامی تصريح كرد: متأسفانه بحث تعدد قرائت‌ها در جامعه ما به تدريج رشد كرده و يكی از ثمرات آن اباحی‌گری است. بايد نسبت به اين مباحث مهم حساسيت داشته باشيم و بدانيم كه اگر بنا باشد كه فهم و تفسير را اين چنين، شخصی و بدون ضابطه كرده و تمامی فهم‌ها را صحيح قلمداد كنيم، معارف قرآن و اسلام دستخوش تحريف جدی خواهد شد.
اين محقق و پژوهشگر در تشريح اين مطلب ادامه داد: جالب توجه است كه مدعيان و هواداران اين نظريه ـ كه به يك نوع آنارشيسم معرفتی در تفسير قرآن می‌انجامد ـ اين مباحث را در عرصه فهم دين، تفسير قرآن و احكام اسلام می‌پذيرند، اما در شئون ديگر زندگی مادی و روزمره و تعاملات علمی خود بدان ملتزم نيستند.
روش صحیح معنای متن ار منظر علمای اسلام
ساجدی در تبيين روش صحيح فهم معنای يك متن از ديدگاه انديشمندان اسلام عنوان كرد: از ديدگاه انديشمندان اسلام فهم‌ها می‌تواند متعدد باشد، اما اين فهم‌ها ذودرجات و ظابطه‌مند هستند؛ برخی از تعدد فهم‌ها قابل قبول بوده و برخی ديگر قابل پذيرش نيست. فهمی كه مبتنی بر روش صحيح اجتهادی باشد، قابل قبول است و فهمی كه مبتنی بر اين روش نباشد، قابل پذيرش نيست. از منظر علمای اسلام فهم‌های متعدد وجود دارد، اما ميزان اعتبار آنها به التزام به روش صحيح فهم معنا بستگی دارد.
عضو هيئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره) اظهار كرد: در بحث فهم قرآن نيز بايد توجه داشته باشيم كه آيات قرآن ابعاد و انواع متفاوت دارند؛ برخی از آيات توصيفی و برخی ديگر هنجاری هستند، آياتی از قرآن توصيف‌گر عالم و بيانگر هست‌هاست(خداشناسی، انسان‌شناسی، راه‌شناسی، راهنماشناسی، كيهان‌شناسی، جهان‌شناسی، فرجام‌شناسی، معادشناسی) و دسته‌ای ديگر ناظر به گزاره‌های هنجاری و بايدها و نبايدها هستند.
وی ادامه داد: انواع اين گزاره‌ها در بحث‌های تفسيری حكم واحدی ندارند و برای هر دسته از اين آيات جدای از راهكارهای مشترك، قواعد خاصی نيز وجود دارد و البته برای فهم قرآن، توجه به شرايط نزول و تاريخ صدر اسلام لازم و ضروری است و در علم اصول به اين مباحث بسيار توجه می‌شود و چنين نيست كه برای فهم قرآن، مطلقاً نسبت به ساير فهم‌ها بی‌اعتنا باشيم، بلكه می‌توانيم با مراجعه به دانش‌های جديد مصداق ذكر شده در آيه را به نحو برتری بفهميم.
در مباحث گوناگونی چون تفكيك بين گزاره‌های الهياتی و غيرالهياتی، گزاره‌های ناظر بر امور انفسی و آفاقی،گزاره‌های ناظر بر درجات فهم و معرفت، رابطه بين علم حصولی و علم حضوری، انواع گزاره‌های دينی و ويژگی هر كدام و مواردی از اين می توان از برخی ارای انديشمندان غربی استفاده كرد
ساجدی افزود: به عنوان مثال هنگامی كه قرآن درباره خورشيد، ماه يا باران سخن می‌گويد، هرچه ما دانشمان نسبت به اين موضوعات بيشتر باشد، عمق آيه را بيشتر درك خواهيم كرد. اينها از مقدمات فهم بهتر است، اما لازمه اين سخن آن نيست كه ما يك فهم افسارگسيخته بی‌ضابطه يا نوعی آنارشيسم در معرفت دينی و تفسير را بپذيريم تا به اباحی‌گری در عمل و پذيرش و تأييد صحت همه تفاسير منجر شود.
سردبير فصل‌نامه علمی ـ تخصصی معرفت كلامی در نقد رويكرد قائلان به هرمنوتيك بيان كرد: جالب است كه آنان كه تعدد قرائت‌ها را مطرح كرده و همه قرائت‌ها را صحيح می‌دانند، تفاسير علمای اسلام را كنار گذاشته و باقی تفاسير را می‌پذيرند! برای مثال آيات، اخبار و تفاسير ناظر به حجاب را كنار گذاشته و هر تفسيری كه بی‌حجابی را تأييد می‌كند، فهمی مناسب و قابل اعتنا می‌دانند؛ به عبارتی كار از تعدد قرائت‌ها به ترجيح قرائت‌های بی‌ضابطه رسيده است!
بهره‌گیری از نقاط قوت هرمنوتیک
وی همچنين با اشاره به برخی از نقاط قوت هرمنوتيك تصريح كرد: در تاريخ علم اسلامی و به‌ويژه در علم تفسير، مباحث مربوط به حوزه هرمنوتيك از جمله در زمينه مباحث علم اصول، مباحث تأويل و اقسام آن، معيار در صحت تأويل، ظهر و بطن آيات و... سابقه داشته و همواره مورد توجه علما و انديشمندان اسلامی بوده است. توجه به اين بحث‌ها يك مسئله و پذيرش بی‌قيد و شرط برخی از ديدگاه‌های غربی مسئله‌ای ديگر است؛ ديدگاه‌هايی كه در خود دنيای غرب نيز از سوی بسياری از انديشمندان آن ديار مورد نقد قرار گرفته است.
اين محقق و پژوهشگر افزود: هرمنوتيك می‌تواند نقاط قوتی نيز برای ما داشته باشد و برخی از نكات مربوط به آن در روش فهم معنای متن به ما كمك كند. تعامل ميان انديشه‌ها و بهره گرفتن از نقاط قوت و مثبت آنها قطعاً به فهم‌های بهتر كمك خواهد كرد، اما به سبب رواج هرمنوتيك فلسفی و غلبه تأثيرات منفی آن در كشور ما، اين نگاه به سمت نسبی‌گرايی مايل و به تضعيف شديد بنيان‌های معرفت دينی منجر شده است و همين امر باعث شده تا مباحث مربوط به هرمنوتيك به نوعی بار معنايی منفی پيدا كند.
عضو هيئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره) افزود: در تحليل ديدگاه‌های هرمنوتيست‌های غربی در روش فهم متن، ضمن بهره‌گيری از نقاط قوت آن، بايد به تفاوت بسترها و نيز تمايز مبانی كلامی انديشه‌های اسلام و غرب توجه كرد و نمی‌توان بدون در نظر گرفتن اين موارد، انديشه آنان را به صورت تمام و كمال و بدون اعتنا به لوازم و تبعات آن پذيرفت.
سردبير فصل‌نامه علمی ـ تخصصی معرفت كلامی در تكميل اين بحث افزود: همان‌گونه كه در حوزه مطالب فلسفی می‌كوشيم تا به تدريج به معرفت‌شناسی برتر و قويتری دست پيدا كنيم، در حوزه مباحث هرمنوتيك و روش فهم متن نيز ـ البته با توجه به ميراث اصيل بازمانده از علمای اسلام ـ می‌توانيم از برخی از نظرات غربی استفاده كنيم.
در صورت پذيرفتن تعدد قرائت‌ها و قادر نبودن بر داوری ميان فهم‌های مختلف از دين، وجهی برای تفسير باقی نخواهد ماند. مبنای اين ديدگاه، همان هرمنوتيك فلسفی غربی است كه لازمه آن متزلزل كردن فهم و بستن راه آن و صحيح دانستن همه فهم‌های متفاوت و متضاد است
ساجدی ادامه داد: برای مثال در مباحث گوناگونی چون تفكيك بين گزاره‌های الهياتی و غير الهياتی، گزاره‌های ناظر بر امور انفسی و آفاقی، گزاره‌های ناظر بر درجات فهم و معرفت، رابطه بين علم حصولی و علم حضوری، انواع گزاره‌های دينی و ويژگی هر كدام و مواردی از اين می‌توان از برخی آرای انديشمندان غربی استفاده كرد.
عضو هيئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره) گفت: نسبت به اين موضوعات گام‌های خوبی در طول تاريخ اسلام نيز برداشته شده است و فهم آنها در روش‌شناسی فهم قرآن، مؤثر است. ما می‌توانيم در اين موضوعاتی كه كمابيش انديشمندان اسلامی درگذشته نيز به آنها پرداخته‌اند، گام‌های جديدی برداريم و در اين راستا از برخی انديشه‌های غربی نيز استفاده كنيم.